پرسش :

در بحث های کلامی گفته می شود: در عالم برزخ تکامل علمی می تواند تحقق یابد، ولی تکامل عملی ممکن نیست. آیا این مطلب را می توان از لحاظ فلسفی نیز اثبات کرد؟ با در نظر داشتن این نکته که تکامل و حرکت مشروط به ماده است. و نفس پس از مرگ از بدن و ماده جدا می شود.

پاسخ :
تكامل برزخی از نظر روایات و قرآن امر پذیرفته شده ای است و در فلسفه نیز به آن پرداخته شده و بحث های مختلفی در مورد آن مطرح شده است.
نخست تذکر این نکته لازم است كه تكامل عملی به این معنا كه انسان در عالم برزخ با انجام واجبات و ترك محرمات به تكاملی بالاتر دست یابد، امكان پذیر نیست؛ چرا كه عالم برزخ عالم تكلیف نیست. بنابراین، واضح است كه هرجا از تكامل برزخی بحث می شود منظور تكامل علمی است كه در روایات هم به آن تصریح شده است.
در مقام تبیین فلسفی این تكامل باید گفت: از یك دیدگاه كلی، روح مجرد و نفس ناطقه انسان از روح خداوند بوده و مراتب و منازل مختلفی را طی كرده، تا به ماده و بدن مادی رسیده است و در مسیر رجوع هم باید منازل بسیاری را طی كند كه از این مسیر صعودی می توان تعبیر به تكامل نمود.
واقعۀ مرگ و انتقال به برزخ به خودی خود یكی از منازل حركت الی الله بوده و نهایتِ تكامل انسانی نیست، بلكه نفس هنوز منازل بسیاری را تا رسیدن به تجرد تام پیش روی دارد، ولی با توجه به تعریف فلسفی حركت، اشكالی كه مطرح می شود این است كه حركت خروج تدریجی شیء از قوه به فعل بوده و ماده نیز حامل این قوه و استعداد است. بنابراین، حركت مشروط به ماده و حالت بالقوه بوده، لذا در برزخ كه ماده ای نیست، حركت و به تبع آن تكاملی هم نخواهد بود.
در پاسخ به این اشكال باید گفت: نفس انسان بعد از مرگ هرچند ماده و بدن دنیوی را رها كرده و از لحاظ حركت مادی به فعلیت رسیده است، اما نسبت به حالت اصلی خود (تجرد محض) هنوز در حجاب های مختلفی قرار دارد. بنابراین، به یك لحاظ می توان گفت: نفس در این شرایط نسبت به حالت های بعدی خود كه حجاب های كمتری خواهد داشت بالقوه بوده و باید تكامل پیدا كند تا به تجرد محض و فعلیت تام برسد.
از همین روی بسیاری از بزرگان از این تكامل به جای تعبیر حركت، از تعبیراتی؛ چون القای حجب و غرائب و كدورات یا ازدیاد حب و غیره استفاده كرده اند كه منافات با غیر مادی بودن عالم برزخ ندارد.

منبع: http://farsi.islamquest.net